Sosyal güvenlik ve emeklilik sisteminin gelişimi ülkenin refah seviyesiyle doğru orantılıdır. Peki, uygulamadaki emeklilik sisteminin kapsamı nedir?
Kolektif yaşamın beraberinde getirdiği risklerin değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkan sosyal güvenlik yasasının ilk adımı hastalık, yaşlılık, annelik gibi sebeplerle çalışma gücünü yitirenlere güvence sunulmasıdır. Sosyal güvenlik ihtiyacının tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. İlk çağlarda çalışma gücünü kaybedenlerin, bir vefa borcu olarak, bakım sorumluluğunun toplumun geri kalanı tarafından üstlenilmesinden bahsedilir. Bunun yanı sıra hayatını kaybeden çalışanların ailelerinin ya da askerlerin, öğretmenlerin emekliliği de çalışanların farklı statülerde çalışmaya başladığı zamanlarda gündeme gelmiştir. Bu kapsamda kurulan Sosyal Sigortalar Kurumu Türkiye’de çalışanların haklarını güvenceye alan oldukça önemli bir kurumdur. 1999 ve 2008 yıllarında değişikliğe uğramıştır. 2000 yılından sonra ortaya çıkan BES (Bireysel Emeklilik Sigortası) ise çalışanlara farklı bir sistem üzerinden emekli olma olanağı sunmuştur.
Türkiye’de emeklilik sistemi yasası ne zaman çıkmıştır?
Emeklilik yasası, çalışanların çalıştıkları sürede devlete ödedikleri primlerin bir fonda tutularak sonrasında yaşlılık aylığı adı altında çalışanlara geri ödenmesinden oluşur. Türkiye’de emeklilik sistemi yasası ilk kez 19. yüzyılda konuşulmaya başlanmıştır. O zamana kadar çalışanlar ömür boyu güvencesiz çalışmanın hem maddi hem de manevi ağırlığını hissederken 19. yüzyıl sonunda çıkan sosyal güvenlik yasası çalışmanın bir karşılığı olan emeklilik hakkıyla çalışanlara güvence sunmuştur. Bu konuda ilk kayda değer düzenlemenin yapıldığı tarih ise iş kanununun yürürlüğe girdiği 1936 yılıdır. 1990 yılında ise emeklilik yaşı düzenlemesi yapılmıştır. Düzenleme 1960 yılında sosyal hakların arttırılmasıyla devam etmiş, 1965 yılında Sosyal Sigortalar Kurumu kurulmuştur. 1999 yılında çıkarılan 4447 sayılı 99 emeklilik yasası kanunuyla erkeklere 60, kadınlara 58 yaşında emekli olma hakkı tanınmıştır.
SSK emeklilik kanunu
SSK(Sosyal Sigortalar Kurumu) 1946 yılında İşçi Sigortaları Kurumu olarak kurulmuştur. SSK’dan sonra 1950 yılında T.C. Emekli Sandığı, 1972 yılında da BAĞ-KUR’un kurulmasıyla hem sigortalı çalışanlar ve kamu çalışanları hem de kendi işlerini yapanlar güvence altına alınmıştır. Tüm sigortalar tek çatı altına alınarak 2016 yılında SGK (Sosyal Güvenlik Kurumu) adını almıştır. 5510 sayılı kanunla da tüm çalışanlara ve meslek sahiplerine tek bir sistem üzerinden sigorta takibi yapabilme olanağı sunulmuştur.
SSK emeklilik kanunu, yaşlılık aylığının bağlanma koşullarını belirleyen bir kanundur. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununa göre emekli olmak isteyen çalışanların; sigortalılık süresi, prim ödeme gün sayısı ve yaş kriterlerini tamamlamış olmaları gerekir. Yaş kriteri kadın ve erkeğe göre değişkenlik gösterir. Buna göre kadın ve erkeklerde emekli olmak için gerekli yaş, yıl ve prim gün sayısı aşağıdaki şekilde kademelendirilmiştir.
Kadın sigortalılar için sigortalı olarak çalışmaya başladıkları tarihe göre kademeli emeklilik sistemi hesaplaması;
- 09.09.1981 ile 23.05.1984 tarihleri arası / 5 bin gün / 20 yıl ve 40 yaş
- 24.05.1984 ile 23 Mayıs 1985 tarihleri arası / 5 bin gün / 20 yıl ve 41 yaş
- 24.05.1985-23.05.1986 tarihleri arası / 5 bin 75 gün / 20 yıl ve 42 yaş
- 24.05.1986-23.05.1987 tarihleri arası / 5 bin 150 gün / 20 yıl ve 43 yaş
- 24.05.1987-23.05.1988 tarihleri arası / 5 bin 225 gün / 20 yıl ve 44 yaş
- 24.05.1988-23.05.1989 tarihleri arası / 5300 gün / 20 yıl ve 45 yaş
- 24.05.1989-23.05.1990 tarihleri arası / 5375 gün / 20 yıl ve 46 yaş
- 24.05.1990-23.05.1991 tarihleri arası / 5450 gün / 20 yıl ve 47 yaş
- 24.05.1991-23.05.1992 tarihleri arası / 5525 gün / 20 yıl ve 48 yaş
- 24.05.1992-23.05.1993 tarihleri arası / 5600 gün / 20 yıl ve 49 yaş
- 24.05.1993-23.05.994 tarihleri arası / 5675 gün / 20 yıl ve 50 yaş
- 24.05.1994-23.05.1995 tarihleri arası / 5750 gün / 20 yıl ve 51 yaş
- 24.05.1994-23.05.1996 tarihleri arası / 5825 gün / 20 yıl ve 52 yaş
- 24.05.1996-23.05.1997 tarihleri arası / 5900 gün / 20 yıl ve 53 yaş
- 24.05.1997-23.05.1998 tarihleri arası / 5975 gün / 20 yıl ve 54 yaş
- 24.05.1998-23.05.1999 tarihleri arası / 5975 gün / 20 yıl ve 55 yaş
8 Eylül 1999 tarihinde sigortalı olarak çalışmaya başlayanlar; 20 yıl, 5975 gün ve 56 yaşlarını doldurarak emekli olmaya hak kazanırken 9 Eylül 1999 ve 2008 arası sigorta başlangıcı olanların prim gün sayısı 7200 gün emeklilik yaşı ise 58’dir. 2008 ve sonrası sigorta başlangıcı olanlar da 7 bin 200 gün ve 58 yaş üzerinden emekli olurlar.
Erkek sigortalılar için sigortalı olarak çalışmaya başladıkları tarihe göre kademeli emeklilik sistemi hesaplaması;
- 09 .09 1976-23.05.1979 – 25 yıl, 5000 gün ve 44 yaş
- 24.05 1979-23.11.1980- 25 yıl, 5000 gün ve 45 yaş
- 24.11.1980 1985-23.05.982 -25 yıl, 5075 gün ve 46 yaş
- 24.05.1982-23.11.1983-25 yıl, 5150 gün ve 47 yaş
- 24.11.1983-23.05.1985 -25 yıl, 5225 gün ve 48 yaş
- 24.05.1985-23.11.1986 -25 yıl, 5300 gün ve 49 yaş
- 24.11.1986-23.05.1988-25 yıl, 5375 gün ve 50 yaş
- 24.05.1988-23.11.1989 -25 yıl, 5450 gün ve 51 yaş
- 24.11.1989-23.05.1991 -25 yıl, 5525 gün ve 52 yaş
- 24.05.1991-23.11.1992 -25 yıl, 5600 gün ve 53 yaş
- 24.11.1992-23.05.1994 -25 yıl, 5675 gün ve 54 yaş
- 24.05.1994-23.11.1995 -25 yıl, 5750 gün ve 55 yaş
- 24.11.1995-23.05.1997 -25 yıl, 5825 gün ve 56 yaş
- 24.05.1997-23.11.1998 -25 yıl, 5900 gün ve 57 yaş
- 24.11.1997-23.05.1998 -25 yıl, 5975 gün ve 58 yaş şeklindedir.
Diğer yandan 23 Mayıs 2005 yılında 15 yıllık sigorta süresi ve 3600 prim gün sayısı ile birlikte erkekler 55, kadınlar ise 50 yaşlarını doldurduklarında emekli olmaya hak kazanırlar. Daha sonra belirtilen şartları yerine getirenler sonraki üçer yıl kademeleri ve yaş baz alınarak emekli olmaya hak kazanırlar. 5510 sayılı kanuna göre 2008 yılından sonra sigorta girişi yaptıranlarda prim gün sayısı 7200 gün olarak aynı kalırken emekli olma yaşı her yıl artmaktadır. 2048 yılında ise kadın ve erkek emeklilik yaşının eşitleneceği öngörülmektedir.
1999 öncesi emeklilik sistemi nasıldı?
Çalışanların Sosyal Sigortalar Kurumu’yla sosyal güvenceye kavuşmasıyla birlikte çalışma yılı, prim gün sayısı ve yaş sınırı tanımlanmıştır. 1999 öncesi emeklilik yasasında ilk emeklilik hesaplaması erkekler için 1976 ve öncesi, kadınlar için ise 1981 ve öncesine dayanır. Normal şartlarda erkeklerde 25 yıl ve 5000 gün, kadınlarda 20 yıl ve 5000 prim gün sayısı yeterlidir. İlk hesaplamada yaş sınırı yoktur. Emekli olmak için sadece prim gün ve yılı doldurmak yeterlidir. Kadınlarda 1981, erkeklerde 1979 yılında 38 olan yaş sınırı daha sonraki yıllarda kademeli olarak artmaya devam etmiştir. Sadece yaş yükselmemiş çalışma yılı aynı kalırken erkeklerde 1980, kadınlarda 1985 yılından sonra prim gün sayısı da artmaya devam etmiştir.
1999 sonrası emeklilik sisteminin kapsamı nedir?
1999 sonrası Sosyal Sigortalar Kanunu’na göre emeklilik yasasının kapsamı, yaş, prim gün sayısı, çalışma yılı gibi kriterleri içerir. Emeklilik yasasının kapsamı yıllar içinde değişiklik göstermiştir. 1999 yılından sonra erkek ve kadın için 5975 olan prim gün sayısı 1999 ve 2008 yılları arasında 7000 gün olarak hesaplanmıştır. Mevcut yasaya göre ise;
- Erkekler; 25 yıl, 60 yaş, 7200 prim gün sayısı,
- Kadınlar; 20 yıl, 58 yaş ve 7200 prim gün sayısı,
kriterlerini yerine getirdikleri takdirde emekli olmaya hak kazanırlar. Bu hesaplamada kullanılan verilerden biri de sigorta başlangıç tarihidir.
8 Eylül 1999 ve 30 Nisan 2008 tarihleri arasında sigortalı olarak çalışmaya başlayan kadın 58 yaş, erkek 60 yaşını ve 7000 prim gününü tamamladıktan sonra emekli olmaya hak kazanır. 4500 prim günü ve 25 yıl sigortalılık süresini dolduran kadınlar 58, erkekler 60 yaşlarını doldurmak kaydıyla emekli olmaya hak kazanırlar. 2008 yılı sonrası sigortalı olanlar ise 5510 sayılı kanunda belirtilen şartlara tabidir.
3600 gün üzerinden emekli olma şartları nelerdir?
3600 Emeklilik Kanunu kapsamında emekli olmak için sigorta, BAĞ-KUR, emekli sandığı fark etmeksizin sigorta giriş tarihinin 08.09.1999 tarihi ve öncesinde olması gerekir. Bu tarih ve öncesinde sigorta girişi olmayanların 3600 gün üzerinden emekli olabilme şansları yoktur. 3600 gün ve 15 yılı dolduran kadın ve erkek çalışanlar 3600 gün üzerinden emekli olabilirler. Bununla birlikte bu uygulamaya da kademeli yaş şartı getirilmiştir.
Erkekler aşağıdaki şartları yerine getirdiklerinde erken emekliliğe hak kazanırlar.
- 05.2002 ve 23.05.2005 tarihleri arasında dolduranlar 56 yaş
- 05.2005 ve 23.05.2008 tarihleri arasında dolduranlar 57 yaş
- 05.2008 ve 23.05.2011 tarihleri arasında dolduranlar 58 yaş
- 05.2011 ve 23.05.2014 tarihleri arasında dolduranlar 59 yaş
- 05.2014 yılından sonra dolduran erkeklere de 60 yaş şartı getirilmiştir.
Kadınlar için 3600 gün ve 15 yıl üzerinden emekli olma yaşı aşağıdaki gibi kademelendirilmiştir.
- 05.2002 tarihinden önce tamamlayanlar 50 yaş
- 05.2002 ve 23.05.2005 tarihleri arasında dolduranlar 52 yaş
- 05.2005 ve 23.05.2008 tarihleri arasında dolduranlar 54 yaş
- 05.2008 ve 23.05.2011 tarihleri arasında dolduranları 56 yaş
- 05.2011 yılından sonra dolduranlara ise 58 yaş şartı getirilmiştir.
Emekli olmak her çalışanın hayalidir. Yıllar geçtikçe çalışanlar emeklilik kanunundaki değişiklikleri yakından takip ederler. 99 öncesi emeklilik yasası çıktı mı sorusu ise sigorta başlangıç tarihleri 99 öncesi olan çalışanların sıklıkla sorduğu sorulardandır. Sosyal Güvenlik Sisteminde yeni yapılan değişiklik 8 Eylül 1999 yılı öncesine sigorta girişi olanlara emekli olma avantajı sunar. 1999 yılı öncesi sigorta girişi olanlar 15 yıl ve 3600 günü doldurdukları takdirde yaş haddinden kısmi emekli olmaya hak kazanırlar.
Yasada istisnalar da söz konusudur. 5510 sayısı yasaya göre sigorta başlangıçları 2008 ve 2016 yıllarına denk gelen kadınlar 61, erkekler 63 yaşlarını doldurduklarında kademeli olarak artan prim gün sayıları üzerinden emekli olmaya hak kazanırlar. 5 Mayıs 2008 ile 31 Aralık 2008 arasında sigorta girişi olanların ödenmiş prim gün sayısının 4600 gün olması gerekirken 1 Ocak 2016 ve sonrası için yaşını tamamlamış erkek ve kadınların 5400 gün prim ödemiş olmaları beklenir.
Yeni emeklilik sistemi kimleri kapsıyor?
Sigorta sisteminin zamanla değişmesi kademeli emekliliğin uygulanmaya başlaması çalışanların prim gün ve çalışma yıllarını doldurmuş olmalarına rağmen yaş kriterini doldurmadıkları için emeklilik tarihlerinin ötelenmesine sebep olmuştur. EYT(Emeklilikte Yaşa Takılanlar) olarak adlandırılan oldukça geniş bir yaş bekleyen grubunun oluşması yeni emeklilik yasasını gündeme getirmiştir. Özellikle sigorta başlangıç tarihleri 8 Eylül 1999 yılından önce olanlar yaş bekledikleri için minimum beklenti olan 7200 prim gününün çok üzerinde prim gününe sahip olmalarına rağmen yaş kriterini dolduramadıkları için emekli olamıyorlar. Yeni emeklilik yasası nedir sorusu yaş bekleyenler için netleştirilmesi gereken sorulardan biridir. Yeni emeklilik yasası prim ve çalışma yılını tamamlamış olmalarına rağmen emeklilik yaş kriterini yerine getirmediği için emekli olamayanların beklediği bir yasadır. Yeni emeklilik yasasının çıkmasıyla sigorta başlangıcı 1999 öncesi olan çalışanlar yeni emeklilik yasası kapsamında emekli olabilecek ilk grup. Diğer yandan yaş ve çalışma yılı kriteri getirilmesi durumunda 20 yıl ve 48 yaşını dolduran kadınlar ve 25 yıl ve 50 yaşını dolduran erkekler de emeklilik hakkı kazanacaklar. Ayrıca prim borcu olanların prim borçlanması yaparak emekliliğe hak kazanabilmesi de yeni emeklilik yasası kapsamında konuşulan konulardan.
Gündemdeki en önemli sorulardan diğeri de yeni emeklilik yasası kimleri kapsıyor sorusudur. 1999 ve öncesi SSK, BAĞ-KUR gibi sosyal güvencesi ile bir işte çalışmaya başlayanlar kapsam içine alınırken kapsamın genişletilebileceğinden bahsedilmektedir. Henüz netleşmiş bir karar olmasa da kadınlarda 48, erkeklerde 50 yaş sınırından bahsedilirken bunun yanı sıra 20 yıl çalışma süresini tamamlayan kadınlar ve 25 yıllık çalışma süresini tamamlayan erkeklerin de son emeklilik kanunu kapsamında değerlendirilebileceğinden bahsedilmektedir.
Bireysel emeklilik yasası
Bireysel Emeklilik Sigortası (BES) olarak da anılan Bireysel Emeklilik Yasası 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu ile yürürlüğe girmiştir. BES’in amacı tasarrufların toplanarak değerlendirilmesi ve belirli bir yıl süreyle sistemde kalanlara maaş ödenmesidir. Bu sistem sadece birikim yapmaya yönelik olup sağlık güvencesi yoktur. Bireysel Emeklilik Kanunu 2001 yılında Sosyal Güvenlik Sistemi’nin tamamlayıcısı olarak devreye girmiştir. Katılımcı katkılarının yanında devlet katkısının da söz konusu olduğu sisteme dahil olanlar bir yandan birikim yaparken bir yandan da uzun yıllar sistemde kalarak emeklilik hakkı kazanmayı düşünürler. Devlet katkısı oranları ise aşağıdaki gibidir.
- Sitemde en az 3 yıl kalanların alacağı devlet katkısı, hesaplarındaki tutarın %15’i
- Minimum 6 yıl katkı payı ödemeye devam edenlerin devlet katkısı, hesaplarındaki tutarın %35’i
- 10 yıl boyunca sistemde kalanların devlet katkısı oranı, hesaplarındaki tutarın %60’ı
oranında hesaplanmaktadır. Bireysel emeklilik sistemi üzerinden emekli olmaya hak kazananlar yanında vefat edenler ve maluliyetlerini belgeleyenler de ödedikleri tutarın tamamını almaya hak kazanırlar.